Selenyum (Se), cam endüstrisinden elektroniğe, metalurjiden kauçuk vulkanizasyonuna kadar birçok alanda kritik bir elementtir. Benzersiz fotoelektrik ve yarı iletken özellikleriyle endüstriyel süreçlere değer katarken, bir yandan da toksikolojik özelliklerinden dolayı özel bir dikkat ve yönetim gerektirir. Özellikle selenyum tozu formunda, partikül boyutu ve yüzey alanı nedeniyle solunma ve temas riskleri artar. Bu nedenle, selenyum tozunun endüstriyel kullanımı sırasında çalışan sağlığını ve çevreyi korumak için sıkı güvenlik önlemlerinin alınması hayati önem taşır.
Selenyum, insan ve hayvan sağlığı için esansiyel bir iz element olmasına rağmen, yüksek dozlarda toksiktir. Vücutta birikebilir ve çeşitli organ sistemleri üzerinde olumsuz etkileri olabilir. Selenyum zehirlenmesi (selenozis) belirtileri arasında saç dökülmesi, tırnak kırılması, sindirim sorunları, sinir sistemi bozuklukları, cilt lezyonları ve yorgunluk bulunabilir. Kronik maruziyet, karaciğer ve böbrek hasarına yol açabilir.
Endüstriyel ortamlarda selenyum tozuna maruz kalmanın başlıca yolları şunlardır:
Soluma: Selenyum tozunun havada asılı kalması ve solunum yoluyla vücuda alınması en yaygın ve tehlikeli maruziyet yoludur. Özellikle tozlu ortamlarda veya selenyum içeren işlemler sırasında bu risk yüksektir.
Deri Teması: Selenyum tozu cilde temas ettiğinde tahrişe neden olabilir ve uzun süreli veya tekrarlayan temasla cilt yoluyla emilim de gerçekleşebilir.
Yutma: Kontamine ellerle yemek yeme, sigara içme veya ağız yoluyla teması olan yüzeylere dokunma yoluyla selenyumun yutulması mümkündür.
Selenyum tozu ile çalışan tüm endüstriyel tesislerin, çalışanların güvenliğini sağlamak ve çevresel kirliliği önlemek için kapsamlı güvenlik protokolleri uygulaması şarttır.
Maruziyeti kaynağında azaltmak için en etkili yöntemlerdir:
Lokal Egzoz Havalandırma (LEV): Selenyum tozunun oluştuğu veya yayıldığı noktalarda etkili LEV sistemleri kurulmalıdır. Bu, tozun havaya karışmasını engelleyerek solunum yoluyla maruziyet riskini minimize eder.
Kapalı Sistemler: Mümkün olduğunca, selenyum tozunun işlendiği veya depolandığı sistemler tamamen kapalı olmalıdır. Bu, tozun çevreye yayılmasını engeller.
İşlem Muhafazaları: Toz üreten ekipmanlar, tozun yayılmasını sınırlamak için uygun şekilde kapatılmalıdır.
Filtrasyon Sistemleri: Hava temizleme ve filtrasyon sistemleri, egzoz edilen havadan selenyum partiküllerini arındırmak için kullanılmalıdır.
Çalışma uygulamalarını ve prosedürlerini düzenleyen önlemlerdir:
Risk Değerlendirmesi: Selenyum tozu ile ilgili tüm süreçler için detaylı bir risk değerlendirmesi yapılmalı, potansiyel tehlikeler belirlenmeli ve kontrol önlemleri planlanmalıdır.
Çalışan Eğitimi: Selenyum tozunun tehlikeleri, güvenli kullanım prosedürleri, kişisel koruyucu ekipman (KKE) kullanımı ve acil durum prosedürleri hakkında tüm çalışanlar düzenli olarak eğitilmelidir.
Güvenli Çalışma Prosedürleri (GÇP): Selenyum tozu içeren her işlem için açık ve yazılı GÇP'ler geliştirilmeli ve uygulanmalıdır.
Hijyen Uygulamaları: Çalışma alanında yemek yeme, içme ve sigara içme kesinlikle yasaklanmalıdır. Çalışanlar, selenyum tozu ile temas ettikten sonra ellerini ve açıkta kalan ciltlerini iyice yıkamalıdır.
İş Rotasyonu: Yüksek maruziyet riski olan işlerde, çalışan rotasyonu ile maruziyet süresi kısaltılabilir.
Mühendislik ve idari kontrollerin yetersiz kaldığı durumlarda veya ek koruma gerektiğinde KKE kullanılmalıdır:
Solunum Koruyucular: Yüksek verimli partikül filtreli (HEPA) solunum maskeleri veya daha yüksek koruma sağlayan basınçlı hava solunum cihazları (SCBA) gibi uygun solunum koruyucuları kullanılmalıdır. Solunum koruyucunun seçimi, havadaki selenyum konsantrasyonuna göre yapılmalıdır.
Göz Koruyucular: Sıçramalara veya toz partiküllerine karşı koruma sağlamak için güvenlik gözlükleri veya yüz siperlikleri takılmalıdır.
Eldivenler: Kimyasallara dayanıklı, geçirimsiz eldivenler (örn. nitril veya neopren) kullanılmalıdır.
Koruyucu Giysiler: Tozun cilde veya giysilere temasını önlemek için tek kullanımlık veya yıkanabilir koruyucu tulumlar veya önlükler giyilmelidir.
Güvenli Depolama: Selenyum tozu, sıkıca kapatılmış kaplarda, serin, kuru ve iyi havalandırılmış bir alanda, uyumsuz malzemelerden ayrı olarak depolanmalıdır. Depolama alanında "tehlikeli madde" uyarı etiketleri bulunmalıdır.
Etiketleme: Tüm selenyum tozu kapları, tehlike sembolleri, uyarı ifadeleri ve güvenlik önlemleri dahil olmak üzere doğru şekilde etiketlenmelidir.
Atık Yönetimi: Selenyum içeren atıklar, yerel ve ulusal tehlikeli atık yönetimi yönetmeliklerine uygun olarak toplanmalı, etiketlenmeli ve bertaraf edilmelidir. Çevreye salınım kesinlikle önlenmelidir.
Dökülme ve Sızıntılar: Selenyum tozu dökülmeleri durumunda, eğitimli personel tarafından uygun KKE kullanılarak temizlenmeli ve yayılması engellenmelidir. Islak temizleme veya HEPA filtreli vakumlar tercih edilmelidir. Kuru süpürmeden kaçınılmalıdır.
İlk Yardım: Selenyum maruziyeti durumunda (soluma, temas, yutma), derhal tıbbi yardım alınmalı ve Güvenlik Bilgi Formu (GBF/MSDS) hazır bulundurulmalıdır.
Yangınla Mücadele: Selenyum tozu yanıcı olmasa da, ısıtıldığında zehirli dumanlar çıkarabilir. Yangın durumunda uygun solunum koruyucu ekipmanla müdahale edilmelidir.
Selenyum tozu, modern endüstrinin vazgeçilmez bir parçasıdır. Ancak, içerdiği riskler göz ardı edilmemelidir. Kapsamlı mühendislik kontrolleri, idari prosedürler, uygun KKE kullanımı ve sıkı atık yönetimi ile bu riskler etkili bir şekilde yönetilebilir. İşverenlerin, çalışanların sağlığını ve güvenliğini korumak için gerekli tüm tedbirleri alması, selenyum tozunun sağladığı faydalardan güvenli bir şekilde yararlanılmasını sağlayacaktır.
