Nanoteknoloji, malzeme biliminde bir devrim yaratarak hayatımızın her alanına nüfuz etmeye devam ediyor. Bu teknolojinin en önemli yapı taşlarından biri olan nano oksitler (örneğin, titanyum dioksit (TiO²), çinko oksit (ZnO), demir oksit (Fe²O³)), sahip oldukları benzersiz özellikler sayesinde elektronikten sağlığa, enerjiden kozmetiğe kadar geniş bir yelpazede kullanılmaktadır. Ancak bu küçük boyutlu parçacıkların potansiyel riskleri de göz ardı edilmemelidir. Laboratuvar ortamında nano oksitlerle çalışırken hem kişisel sağlığı korumak hem de çevreye olası olumsuz etkileri en aza indirmek için katı güvenlik kurallarına uymak esastır. Bu blog yazısında, laboratuvarda nano oksitlerle çalışırken dikkat edilmesi gereken temel kuralları ve en iyi uygulamaları detaylı bir şekilde ele alacağız.
Nano oksitlerin boyutları, onlara olağanüstü özellikler kazandırırken aynı zamanda potansiyel tehlikeleri de beraberinde getirir. 1 ila 100 nanometre arasındaki boyutları sayesinde bu parçacıklar, solunum, sindirim veya cilt yoluyla vücuda kolayca girebilir. Akciğerlerde birikerek iltihaplanmaya, fibrozise ve diğer solunum yolu rahatsızlıklarına neden olabilirler. Ayrıca, bazı çalışmalar nano parçacıkların hücresel düzeyde oksidatif strese ve DNA hasarına yol açabileceğini göstermektedir. Bu nedenle, nano oksitlerle çalışırken "önlem almak, tedavi etmekten daha iyidir" prensibiyle hareket etmek hayati önem taşır.
Nano oksitlerle çalışmaya başlamadan önce, her laboratuvarın temel güvenlik kurallarına hakim olmak gerekir. Bu kurallar, tüm kimyasal çalışmalar için bir temel oluşturur:
Kişisel Koruyucu Donanım (KKD) Kullanımı: Laboratuvar önlüğü, koruyucu gözlük ve kimyasallara dayanıklı eldiven kullanımı zorunludur.
Havalandırma: Tüm çalışmalar, iyi havalandırılan bir ortamda veya çeker ocak altında gerçekleştirilmelidir.
Hijyen: Laboratuvarda yemek, içmek ve sigara içmek kesinlikle yasaktır. Çalışma sonrası eller ve yüz mutlaka yıkanmalıdır.
Acil Durum Prosedürleri: Yangın söndürücülerin, acil durum duşlarının ve göz yıkama istasyonlarının yerleri bilinmeli ve nasıl kullanılacağı öğrenilmelidir.
Genel güvenlik önlemlerine ek olarak, nano oksitlerin kendine özgü riskleri nedeniyle aşağıdaki özel kurallara da titizlikle uyulmalıdır:
1. Sentez ve İşleme Aşaması:
Çeker Ocak Kullanımı: Nano oksitlerin toz formlarıyla yapılan tüm işlemler (tartım, aktarma, karıştırma) mutlaka HEPA (Yüksek Verimli Partikül Hava) filtreli bir çeker ocak veya biyogüvenlik kabini içinde yapılmalıdır. Bu, havadaki partikül konsantrasyonunu en aza indirerek solunum yoluyla maruziyeti önler.
Sıvı Ortamda Çalışma: Mümkün olduğunca, nano oksit tozlarını doğrudan kullanmak yerine, bunları bir çözücü içinde süspansiyon haline getirerek çalışmak tercih edilmelidir. Bu, tozumanın ve havaya karışmanın önüne geçer.
Kapalı Sistemler: Sentez ve reaksiyonlar için mümkünse kapalı sistemler kullanılmalıdır. Bu, nanopartiküllerin çalışma ortamına sızmasını engeller.
2. Kişisel Koruyucu Donanım (KKD):
Solunum Koruması: Çeker ocak kullanımına ek olarak, özellikle yüksek konsantrasyonlarda veya uzun süreli çalışmalarda P3/FFP3 tipi partikül filtreli yarım veya tam yüz maskeleri kullanılmalıdır. Standart cerrahi maskeler, nano boyutlu partiküllere karşı yeterli koruma sağlamaz.
El Koruması: Nitril veya neopren gibi kimyasallara ve partiküllere karşı dayanıklı, tek kullanımlık eldivenler tercih edilmelidir. Eldivenler sık sık değiştirilmeli ve yırtılma veya delinme durumunda hemen yenisiyle değiştirilmelidir.
Vücut Koruması: Laboratuvar önlüğüne ek olarak, sıçrama riskinin yüksek olduğu durumlarda tek kullanımlık tulumlar giyilmelidir. Laboratuvardan çıkarken bu koruyucu giysiler çıkarılmalı ve uygun şekilde imha edilmelidir.
Göz Koruması: Sıçramalara karşı tam koruma sağlayan, yanları kapalı koruyucu gözlükler veya yüz siperleri kullanılmalıdır.
3. Atık Yönetimi:
Nano oksit atıkları, tehlikeli atık olarak kabul edilmeli ve özel prosedürlere göre yönetilmelidir.
Katı Atıklar: Nano oksit içeren filtreler, eldivenler, kontamine olmuş malzemeler ve artık tozlar, sızdırmaz, üzerinde "Tehlikeli Nano Atık" etiketi bulunan özel kaplarda toplanmalıdır. Bu kaplar ağzı sıkıca kapatılarak belirlenmiş atık alanında depolanmalıdır.
Sıvı Atıklar: Nano oksit içeren çözeltiler ve süspansiyonlar, kesinlikle lavaboya dökülmemelidir. Bu sıvılar da yine üzerinde "Tehlikeli Sıvı Nano Atık" etiketi bulunan sızdırmaz kaplarda biriktirilmelidir.
Bertaraf: Tüm nano atıklar, lisanslı tehlikeli atık bertaraf firmaları aracılığıyla, ulusal ve uluslararası yönetmeliklere uygun şekilde imha edilmelidir.
4. Acil Durumlar:
Dökülme ve Sızıntı: Küçük miktardaki kuru dökülmeler, ıslak silme yöntemiyle veya HEPA filtreli bir vakum kullanılarak temizlenmelidir. Asla kuru fırça veya süpürge kullanılmamalıdır, çünkü bu partikülleri havaya daha fazla yayar. Geniş alanlara yayılan dökülmelerde ise alan derhal boşaltılmalı ve eğitimli personel tarafından müdahale edilmelidir.
Cilt Teması: Nano oksidin ciltle teması halinde, temas eden bölge derhal bol sabunlu su ile en az 15 dakika boyunca yıkanmalıdır.
Göz Teması: Göze sıçraması durumunda, gözler en az 15 dakika boyunca sürekli olarak göz yıkama çeşmesinde yıkanmalı ve derhal tıbbi yardım alınmalıdır.
Soluma: Nano oksit tozunun solunduğu düşünülüyorsa, kişi derhal temiz havaya çıkarılmalı ve solunum güçlüğü çekiyorsa acil tıbbi yardım istenmelidir.
Sonuç
Nano oksitler, bilim ve teknoloji için büyük bir potansiyel sunsa da, bu potansiyeli güvenli bir şekilde hayata geçirmek araştırmacıların sorumluluğundadır. Yukarıda belirtilen kurallara ve prosedürlere titizlikle uymak, hem laboratuvar çalışanlarının sağlığını koruyacak hem de bu yenilikçi malzemelerin çevreye olumsuz bir etki bırakmadan geliştirilmesini sağlayacaktır. Unutmayın, nanoteknoloji laboratuvarında güvenlik her zaman en öncelikli konudur.
